FONETYKA

Witajcie!

Dzisiaj zajmiemy się fonetyką. To kolejny dział językowy, jednak nie chciałam "rozbijać" go na inne rozdziały. Postanowiłam zrobić całą fonetykę w jednym wpisie.


Zacznijmy od tego, czym jest głoska?
Głoska - to najmniejszy dźwięk mowy zapisywany za pomocą litery lub liter.

W szkole podstawowej często miałam zadania, aby podzielić wyraz na głoski i litery. Głoska to każdy znak - głoska to najmniejsza, pojedyncza cząstka, na przykład

kalendarz
głoski : k-a-l-e-n-d-a-r-z
litery : k-a-l-e-n-d-a-rz 

Znaki zaznaczone na czerwono , to właśnie różnica, między głoską, a literą.

PODZIAŁ GŁOSEK

 Po pierwsze głoski dzielimy na spółgłoski i samogłoski.

Samogłoski : a,ą, e,ę, i,o,ó, u
Spółgłoski : pozostałe litery alfabetu, np. b,c,ć,d,f,g,h,j 

Kolejny podział to głoski dźwięczne i bezdźwięczne

Głoski dźwięczne :  b, d, g, w, z, ź, ż, l, ł, r, m, n, j , dz, dź, dż + wszystkie samogłoski
Głoski bezdźwięczne : p, t, k, f, s, ś, sz, c, ć, cz, ch

Ja ich często uczyłam się parami (tego wymagała ode mnie moja polonistka) : b-p, d-t, g-k, w-f.....

Głoski ustne i nosowe

Ustne:  a, e, o, i, b, c, d, k, s, t, w, z i inne (bez nosowych)
Nosowe :   ą, ę, m, n, ń, n’, m’ [znaczenie znaku ['] wyjaśniałam przy temacie słowotwórczym i formantach w wyrazach pochodnych]

Podział spółgłosek
Spółgłoski miękkie i twarde

Miękkie : p’, b’, f’ w’, ś, ź, ć, ch’, dź, m’,n’, l’, j, k’, g’
Twarde:  p, b, f, w, s, z, c, ch, dz, n, m, l, ł, k, g, t, d, sz, ż, cz, dż, r

Sonorne :  m, m’, n, n’, ł, l, r - są to spółgłoski dźwięczne niemające odpowiedników bezdźwięcznych

 Podział głosek mamy już więc za sobą. Pora przejść do mniej przyjemnego elementu są to upodobnienia pod względem dźwięczności.
Będę starała przekazać się wam teorię w jak najlepszy sposób.

1. udźwięcznienie - zamiana spółgłoski bezdźwięcznej w dźwięczną pod wpływem sąsiedniej głoski dźwięcznej, np prośba [proźba]
2.  ubezdźwięcznienie - zamiana spółgłoski dźwięcznej w bezdźwięczną pod wpływem sąsiedniej spółgłoski bezdźwięcznej

Udźwięcznienia i ubezdźwięcznienia mogą być wsteczne lub postępowe. Co to oznacza? 

wsteczne - głoska następna wpływa na wymowę głoski poprzedniej
postępowe - głoska poprzedzająca wpływa na głoskę następną

Zrozumiane? Teraz przyszedł czas na przykłady

Zaczniemy od ubezdźwięcznień
wsteczne

kładka [czyt. kłatka]
    <-
dk-> tk dźwięczne "d" pod wpływem bezdźwięcznego "k" w wymowie stało się bezdźwięcznym "t"

{zawsze nad wymianą musimy napisać strzałkę, jeśli jest to wsteczne "<-", jeśli jest to postępowe "->"}

rozpacz [rospacz]
   <-
zp->sp dźwięczne "z" pod wpływem bezdźwięcznego "p" w wymowie stało się bezdźwięcznym "s"

rzodkiewka [roztkiefka]
    <-
dk->tk dźwięczne "d" pod wpływem bezdźwięcznego "k" w wymowie stało się bezdźwięcznym "t"
oraz
    <-
wk ->fk dźwięczne "w" pod wpływem bezdźwięcznego "k"  w wymowie stało się bezdźwięcznym "f"

postępowe

Przemek [pszemek]
     ->
prz -> psz dźwięczne "rz" pod wpływem bezdźwięcznego "p" w wymowie stało się bezdźwięcznym "sz"

krzesło [kszesło]
    ->
krz-> ksz dźwięczne "rz" pod wpływem bezdźwięcznego "k" w wymowie stało się bezdźwięcznym "sz"


Aby dobrze wykonywać te zadania, musimy znać głoski dźwięczne i bezdźwięczne

udźwięcznienia
 wsteczne

liczba [lidżba]
   ->
czb-> dżb
bezdźwięczne "cz" pod wpływem dźwięcznego "b" stało się dźwięcznym "dż"
postępowe 
ciężko jest znaleźć przykład udźwięcznienia postępowego. Spotkałam się z kilkoma książkami na ten temat i są naprawdę trudne przykłady, o których nie będę wspominać.


Warto jednak wspomnieć o upodobnieniach między wyrazami, np.
jak dobrze [jag dobrze] (dźwięczne "d" powoduje udźwięcznienie bezdźwięcznego "k")
chodź szybko [choć szybko] (bezdźwięczne "sz" powoduje ubezdźwięcznienie dźwięcznego "dź")
wykład ciekawy [wykłat ciekawy] (bezdźwięczne "c" powoduje ubezdźwięcznienie dźwięcznego "d")
mów szybciej [móf szybciej] (bezdźwięczne "sz" powoduje ubezdźwięcznienie dźwięcznego "w")

ZANIK DŹWIĘCZNOŚCI NA KOŃCU WYRAZU
Zmiana głoski dźwięcznej na bezdźwięczną na końcu wyrazu, np. chleb [chlep]

UPROSZCZENIE GRUPY SPÓŁGŁOSKOWEJ
To pominięcie w wymowie potocznej jednej ze spółgłosek tworzących trudną do wypowiedzenia grupę, np. jabłko [japko]

Ostatnim punktem dzisiejszego tematu jest akcent wyrazowy [i nie chodzi mi tutaj o zespół Akcent :) (pozdrawiam Pana Zenka Martyniuka)]

AKCENT WYRAZOWY
to silniejsze wymówienie jednej z sylab w wyrazie. Jest  w zasadzie stały i pada na przeostatnią sylabę, chociaż jak wszędzie są wyjątki odbiegające od reguły. Wyróżniamy 7 takich wyjątków.

• pada na trzecią sylabę od końca w formach 1. i 2. os. l.m. czasu przeszłego (czytaliśmy) , w l.p. i 3.os. l.m. trybu przypuszczającego (zrobiłbym) oraz w wyrazach zapożyczonych  -ika, -yka (matematyka), a także w liczebnikach z cząstkami -kroć, -sta, -set (siedemset) i spójnikach połączonych z końcówkami osobowymi czasownika (abyśmy)
• na czwartą sylabę od końca form 1. i 2. os. l.m. trybu przypuszczającego (obejrzelibyśmy)
• na piątą sylabę od końca w formach 1. i 2. osobie l.m. trybu przypuszczającego połączonych z się (dowiedzielibyśmy się)
• na ostatnią sylabę w rzeczownikach jednosylabowych z cząstkami arcy-, wice-, eks- (arcymistrz, wicekról, eksmąż)
• akcentowanie zmienne (analiza, epoka, festiwal, reguła)
• zwyczajowo trzecia sylaba od końca (maksimum, minimum, prezydent, uniwersytet, Rzeczpospolita)
• przejęte z języka łacińskiego wyrazy w innych przypadkach niż mianownik , akcent trzeciej sylaby od końca, gdy ma tyle samo sylab , co mianownik: lektyka , lektyce , ale :lektykami, polemika, polemiki, ale : polemikami.

Uff! Mam nadzieję, że dotrwaliście do końca. Cała fonetyka ogarnięta. Może teraz przyszedł czas na coś innego? Do zobaczenia już wkrótce!

-----------------------------------------------------------------------------------


                                  kiki2000